Popular Posts

Friday 1 June 2012

Zomite om mah hi.'


Zomite Om Mah Hi

PDFPrintE-mail


khenzasian

SEN GAM AH A TEENG MASATE LEH UKPITE:

Sen gamah tuma BC 4000 pan kipanin mi a om khit hangin bang hunin om kipana hiam cih kikan theilo hi. Tua hun lai-in minam tuamtuam ki-ukna ngeina om nai lo ahih manin, “Tualgal hun,” kici hi.

1. Xia Ukpi Hun (2205-1766 BC) :  Hih hun lai-in Xia minamate makaipi Yu in minam tuamtuam ki-uk zia ding ngeina pen 2205 BC in na bawl hi. Tua ngeina in minam khempeuh huam kim ahih manin, minam khempeuh kigawm sakin gam lianpi khat hong piang hi. Tua ciangin Xia minamte sung panin Pu Yu pen Sen gamah ukpi masa pen hong suak hi.

2. Shang Ukpi Hun (1766-1122 BC):  Pu Yu makaihna tawh Xia minamte in ukpi hihna leh siah kaihna nei uh hi. Ahih hangin Pu Yu a sih ciangin Shang minamte hong khangin Xia minamte ukna BC 1766 kumin luah uh hi.

3. Zo Ukpi Hun (1122-256 BC):  Shang minamte in amau bek kithupi simin ahih manun, Zo minamte in revolution bawlin Shang minamte ukna BC 1122 kumin sut khia uh hi. Zomite uk hun sungin mipil misaim ahi: Confucious, Lao Tzu leh Mencious cihte khangkhia uh a, tua dongin tua mipilte lamlahna bangin Sente kalsuan lai uh hi.

4. Qin UKpi Hun (221 BC – AD 2012):  Zomite uk hun sungin a khangkhia mipilte lamlahna hangin kilemna lianpi om a, minam khempeuh zong lungnuam mahmah uh hi. Tua kimlai Chin minam in revolution nei uh a, Zomite ukna pen BC 221 kumin na sut khia uh a, Chin (Qin) pen China ci-in zat dingin na kipsak hi. “The Short-lived Qin dynasty unified China in 221 BC and created an imperial legacy that lasted until 1911,” Tua ahih manin China a kicite, a cilin, “CHIN,” a kicite ahi uh hi. (Sima Qian,The First Emperor – Selections of the Historical Records. Published as an Oxford World’s Clasics paperback,with new Preface by K. E. Brasher, 2007 and Reissued 2009; Hih laibu pen New York khuapi sung laibu zuakna ah $ 14 tawh 2009 kumin ka lei ahi hi).

ZOMITE KHUALZINNA LEH ZOGAM LEITANG LUAHNA:

Chin minamte in Sen gam a uk uh ciangin 220 BC kumin kulhpi (Great Wall) ciang uh hi. Tua kulh cianna ah a sem dingin namdangte aana tawh sem sakin thaman leh anguai zong pia lo hi. Tua ahih manin Chin mite ukcipna nuai panin, minam tuamtuamte a suahtakna dingun Sen gam panin lal khiat kipan uh hi.

CHIN TAWH ZOMITE LAWH KIPATNA:

Sen gam panin minam tuamtuamte a lal khiate lakah Zomi zong kihel uh a, Kawlgam sungah hong lut lai takun,Kawl, Karen leh Shan etc, cih minam tuamtuamte na teng khin uh hi. Kawlmite tenna na nawk uh a, kawlmite in, “Sila in hong man dingin Chin mite hong pai uh hi,” ci-in ngaihsun ahih manun Zomite tawh na kido uh hi. Zomite in Kawlmite dona thu a theih uh ciangin, “Kote pen Chin minam ka hi kei uh hi. Chin mite ukcipna nuai panin suahtakna dingin hong pai khia ka hi zaw uh hi,’ ci-in thupuak uh hi. Tua ciangin Kawlmite in, “Tua bang ahih leh kilemna hong bawl un, ci-in thupuak kik uh hi.

Tua ciangin Kawlte leh Zomite in kilemna a bawl khit banah, “Chin cih tawh lo nawn loin Zomi min tawh kong lo ding uh hi,” ci-in thukimna zong na nei uh hi. Kawlgam laizangah Kawlte leh Zomite na teng khawm uh a, a hun hong sawt ciangin Kawlte in Zomite tattung leh kulh tuamtuamte ah zat ding leiseek seek sakin nasemin na zang uh hi. Tua bangin a zat uh ciangin, “CHIN,” cih tawh lo kik teitei ahih manun, “Kawl mangpa thu akpi in phiat nelh,” ci-in Zomite in paunak in a kinei suak hi.

ZOGAM LEITANG LUAHNA
Kawlmite ukna nuai-ah nasepna hangin gim lua ahih manun, Kawlgam laizang panin mun tuamtuam na lal khia kik uh a, bawng khatte in nitumna lam manawh in, tu lai tak a i tenna Zogam leitang na luah uh hi. Pawl khat ahih leh kawl laizang Henzada kimah dong na tunguh a,pawl khat leh India gam leh Bangladesh dong na tung uh hi.

CHIN MIN KIPSAKNA: 
Gamkeek Mikangte in 1800 khit ciangin leitung gam tuamtuam leh minam tuamtuamte leitang hong luah uh hi. Kawlgam tawh kisai-in nisuahna lam leh a laizang teng a luah khit uh ciangin nitumna lam luah nuam uh ahih manin, a teng minamate kuate hiam ci-in a kan uh ciangin a luah khitna gam mite in, “CHIN mite ahi hi,” na cih uh ahih manin Chin minam in hong ciamteh uh hi.

CHIN CIH MINAM MU ZOLO:

Gamkeekte in Chin mite hi ci-in Kawlte genna panin a zakna bangun Chin mite ci-in hong ciamteh uh hi. Zogam hong lak uh ciangin Zogam sungah Chin minam mu zo lo uh hi. A muh loh uh hangin Chin cih pen kip sak uh a, tua min tawh kizomin: Tedim Chin, Famlam Chin, Haka Chin, Matu Chin, Kanpetlet Chin, Paletwa Chin leh Asho Chin ci-in ZOMITE OM MAH HI LAIMAI -2 a mun leh a mual tawh kizui-in Chin hong tam (dap) sak uh hi. General Ne Win hun lai-in, Mualtung kenkawm teng “Chin State,” ci-in hong ciamteh sak hi. Ahih hangin Asho Chin mite pen zang leitangah teng ahih manun Chin State sungah koih lo hi. Thu nawngkai khat pen, “Nang Chin na hi hiam?” hong kicih ciangin, Hi mah ing,” cih tawh kidawng a, tua bangin i dawnna hangin dotna khat hong bawltang lai uh uh a, tua dotna in, “Bang Chin na hi hiam?” cih ahi hi. Mite hong lawhna min tawh i kilawh lai tengin hih buaina veng ngei lo ding hi. I minam min man ahi “Zomi,” i cih khit theih ni ciangin hih buaina veng pan ding hi.

THONGPI SUNGAH :

General Aung San makaihna tawh 1947 February 12 ni-in Kawlgam sung minam tuamtuam liangko kikimin suahtakna lak ding thukimna thupi tak kinei hi. Tua pen, “Panglong Agreement,” ci uh hi. Tua thukimna hangin Kawlgam sungah a om minam tuamtuam kikalah daihna lianpi hong piang hi. Ahih hangin 1947 July 19 ni-in General Aung San leh a lawmte hong kisuamlup pan kipanin, gam sung minam tuamtuamte kikalah kitheihsiam nate leh kilawmtaknate hong bei hi. Tua hun pan kipanin tu dong galkapkumpi ukcipna nuai ah ki-om hi. Hih hun sungin biakna, ngeina, a nek tui dawn zonna-te suaktakna mipite in kinei loin, mualtung milim tun bangin a kitung bek i hi hi.

ZOMITE ADING ZINGSOL :

American Baptist Mission (ABM) in gam sungah na hong sep uh ciangin mi tampi in Pasian hehpihna khuavak kimu hi. Tua tawh kisai-in ABM in, “Burma Baptist Council,” cih phuan uh a, tua tawh kisai-in minam tuamtuam convention in BBC nuai ah hong khen uh hi. Gentehna in: Karen Baptist Convetion, Kachin Baptist Convention etc. cih bangin minam min hong pua sak uh hi. Zogam sungah Khristian zong a khanna tungtawn in Convention khat dingin ngaihsutna a om ciangin, i minam min man tak tawh min hong phuak nuam uh hi. Tua tawh kisai-in, Sakah khua ah Zogam Batist khawmpi om a, Rev. Sang Fen in, “Minam min zangin Convention kinei thei bek ding ahih leh Chin cih tawh a kilo om lo ahih manin, ko lamah
zotung-zophei cih bangin ka kilo uh hi.

Tua ahih manin palaite in nong san zawh uh leh: Zomi Baptist Convention, cih ding hoih ka sa hi,” a cihna pen palaite kithumkim ahih manin ZBC hong piang khia hi. Saikah khua ah Zomi cih minam min dingin Pasian tungah apna a neih banuah, 1953 March kha in Gambup khawmpi Zangkong khuapi ah om a. tua laiah, “Zomi Baptist Convention (ZBC),” ci-in Gam palaite in Topa tungah apna leh kipsakna na nei kik uh hi. 1988 kumin Democracy deihna hangin University sangnaupangte in lungphonna hong nei uh a, ahih hangin galkapte in ukna aana luakkhia kik uh hi. 1990 kum ciangin suaktak takin kiteelna Senior General Saw Maung makaihna tawh om ding ci-in hong phuan khiat ciangin, “Zomi National Congress,” min tawh registration kibawl a, kiteelna ah 50% tawh kizo hi. Tua pan kipan in gam sung kumpite leh taangpi taangta bek hi loin gamdang tuamtuam leh UNO in Zomi i hihna hong tel mahmah uh hi. Ahih hangin 1990 kum kitelna pen kawlmangpa in phiat nelh hi.

GAM ADING SOLKHAPI:

2010 November kha sungin 2008 kum a, a kibawl dapphahin kitelna kinei hi. Tua tawh kisai-in Solidarity and Development Party in substitute vote tawh zo ahih manin kumpi hong phuan khia uh hi. Tua tawh kisai-in President U Thein Sein in, “Siangtho tak leh Demcracy policy tawh kong makaih ding uh hi, “ A cih banah Pyidaung Su Minister U Shwe Man in, “Kinung kik nawn lo ding a,kimainawt suak ding hi,” cih thute taangpi taangta lungsim hong nuam zaw deuh tawh kibang hi. Tua bangah National League for Democracy (NLD) pen hun kallak kitelna ah lut sak uh a, party tuamtuam a kiphiatte registration bawlkiksak uh ahih manin mipi kilunglut semsemin zong thupi kisa mahmah hi.

ZOMITE ADING GALKAP AANA KHAUH PAI LAI:

Zomi National Congress party min tawh 1990 kumin kitelna ah suakta takin kihel i hih manin 50% tawh kizo hi. Tua min mah tawh 2012 April kha in resitration a kinget kik ciangin, “Zomi,” a kici kawlgam sungah minam om lo hi,” ci-in Eleccion commission in 2012 May 12, nolhna lai hong pia hi. Gam mi khat in a deih peuhpeuh min tawh a gam sungah, party registration a bawl thei ahih lam thei lo uh hi kha ding hi. Hih thu pen galkap aana kip sim gige lai hi cihna ahi hi. Tua ahih manin Election Commission in, “Zomi cih minam om lo hi,” a cih mawk pen Democracy policy tawh
kalsuanna a khaktanna uh ahi hi.

KAWLGAM SUNG MEDIA LEH LAIBU TUAMTUAM PAN:

1. “Chin mite pen amau leh amau Zomi kici uh hi,” (1999, October 21, 8:00AM MRTV).
2. “Chin cih kammal kimu lo bek hi loin, Zomi a kicite hi ung,” (1990 March 22, 8:00PM MRTV).
3. “Chin cih pen deih kei ungh ci-in a gen loh uh hangin, Chin mite pen amau leh amau Zomi kici uh hi,” (Wey Ditah Tamai A sah: Laimai 172).
4. “Chin mite pen amau leh amau Zomi kici uh hi,” (Pyidaungsu Daiyinta Yinkyimuh leh Dalih Htongsan Mya: Laimai 35).
5. “Chin mite amau leh amau Zomi kici hi,” (Freedom from Fear: Laimai 57).
6. “Koh leh koh Zom a kicite ka hi uh hi,”(Profile of A Burma Frontier Man: Thulu=Genealogical Tree of Zomi).

THUKHUPNA

Hih a tung a thute in Chin State sungah a om mite pen Chin mi hi loin, Zomi i hih kician mahmah hi. Sen gamah ukpi i hih ngeina, Kawlgam ah lalin, tua panin Zogam leitang luahin a neite i hi hi. Zogam leitang i luah lai-in, ei leh ki-ukin ngeina kcian tak tawh a nungtate zong i hi hi. Kawlgam bup in suahtakna a ngah theihna dingin Pinglong thukimna lai a thute i hih banah i nuntakna leh a thatang khempeuh tawh pan a la Zomite i hi hi. Tua ahih manin Kawlgam leitang sungah a teeng, a innteek ahi ZOMI pen minam lakah kihel lo hi cih mawk pen tangthu kanin a ciamtehte ngentel lo leh tei khol lo hi ding uh hi. Tua banah Election Comission in Zomi cih om kei ci-in hong zaksak mawk uh pen, hun khat lai a Hitler in Jews minamte phiat nuamin tampi a thahna leh tu lai takin Iran kumpi in Israel gam leitung panin a phiat nopna thute tawh kilamdanna om hi. Kawlgam sungah “ZOMI CIH MINAM OM MAH HI” Kawlgam leitang neite ahi uh hi.

Notation: Hih a tungah kicing zaw leh kitel zaw in a thei nuamte in: World History cih laibu a kigelhte sungah kicing takin om hi. Hih laibute sung pan a thulu tawh na zong nop leh: Chin Emperor Creats the Empire, East Asia in the Age of Emperial, Civilazation of East Asia etc. cihte ah om hamtang hi. Tua bangah University leh College ah zong kilim sin mahmah hi.
By: Dr. G. Khen Za Sian